Candon: Isang Pagbasa sa Epiko ni Reynaldo A. Duque

Kampanaryo sa Ilokos

Nakasisindak sa unang tingin ang epikong Candon (2000) ni Reynaldo A. Duque na nagwagi ng unang gantimpala sa timpalak ng Philippine Centennial Commission. Ngunit kapag binasa ang buong akda’y madaling sundan, gaya ng pagsubaybay sa isang nobelang patula. Nakapanghihinayang at hindi pinansin ng mga kritiko ang epiko ni Duque; at kahit sa hanay ng mga Ilokanong manunulat ay walang gumawa ng masusing kritika ukol doon na maituturing na pagkaligta sa pinakamasigasig, at marahil pinakatanyag, na manunulat na Ilokano sa panahong ito.

Binubuo ang Candon ng 8,816 saknong, at bawat saknong ay may tigwawaluhing taludtod na isahan ang dulong tugma. Bawat saknong ay may sukat na 14,14,7,14,14,7,7,14 na magandang pagtatangka dahil lumilihis ito sa nakagawiang lalabindalawahing pantig na awit ni Balagtas at sa mapag-eksperimentong padron ng Ang Pangginggera ni Lope K. Santos na may sukat na 12,12,6,12,6,12 ang bawat saknong. May limang aklat ang epiko, ito ang taguri ni Duque, at bawat aklat ay hinati sa tatlong bahagi, na ang bawat bahagi ay binubuo ng tatlumpung saknong. Ang Candon ay tumatalakay sa buhay at pakikipagsapalaran ni Isabelo Abaya; at ang maalamat niyang kabayanihan mulang Kailukohan hanggang pakikipag-alyansa sa Katipunan ni Bonifacio ang ilan lamang sa papaksain ng salaysay.

Ilalarawan sa epiko sa pamamagitan ng isang mahihinuhang Ilokanong tagapagsalaysay ang Kailukohan, partikular ang Candon, bilang ideal na pook mulang pagbanggit sa mito nina Angalo at Aran hanggang makasaysayang pakikihamok ng mga bayaning gaya ng mga Abaya, Guirnalda, at Ricarte. Ang pagiging ideal ng pook ay mahihiwatigan sa pagbanggit sa likas na kaligiran—na may magandang klima, mayamang lupain, at mapagpalang tubigan—at itatanghal na “bayan ng mga magbubukid.” Palabis din ang pagpuri sa katangian ng pangkalahatang Ilokano, gaya ng “masikhay,” “relihiyoso,” “matapang,” “marunong makipagkapuwa,” “liping Saluyot,” “marangal,” “sintigas ng batong buháy,” “mapagkumbaba,” at mataas ang pagpapahalaga sa “puri.” Ngunit ang lahat ng ito’y magbabago pagsapit ng mananakop na Espanyol, at ang dating malayang Ilokano ay maghuhunos na busabos, alipin, at masamang loob, alinsunod sa pananaw ng kolonisador.

Kung positibo ang tingin sa Ilokano, kabaligtaran naman ang mga kontrabidang Fray Rafael Redondo at ang mag-amang Nilo at Alvaro de Gracia, na pawang inilarawang mabalasik, malayaw, gahaman, at malibog na ibig kandiin ang sinumang makitang dalaga. Ang paglalarawan ay de-kahon, gaya ng “ulupong” lagi ang kaaway kung hindi man “duwag” na kawangis ni Lusiper, at parang pelikula noong panahon ng kopong-kopong na ang mga kontrabida ang sukdulan ng kasamaan, ang anti-tesis sa katauhan ng mga bidang gaya nina Isabelo Abaya at Salacnib Arquero na pawang may makalangit na kabutihan. Kahit ang deskripsiyon sa mga babaeng sina Imnas at Saniata ay palabís at animo’y pawang diwata o diyosa, reyna ng uniberso, at pinakamagandang hayop, bukod sa nagtataglay ng mga katangiang mayumi, masunurin, matatag, at mapagmahal. Inulit lamang ni Duque ang mga sakit sa pagkatha ng mga Balagtasista noon.

Ilulugar ng tagapagsalaysay ang himagsikan sa Candon sa mahabang kasaysayan ng himagsikan sa Kailukohan, at kabilang dito ang Cagayan, Gran Cordillera, Kalinga, Pangasinan, at Zambales, at babanggitin ang mga pakikibaka ng gaya nina Magalat, Andres Malong, Juan Caragay, at Juan de la Cruz Palaris. Ngunit higit pa rito, pahahalagahan ang himagsikan sa Candon na kaugnay ng pakikibaka ng Katipunan (Kataas-taasan, Kagalang-galang na Katipunan ng mga Anak ng Bayan) ni Andres Bonifacio at lalampas sa maalingasngas na Kasunduan sa Biyak na Bato. Ang tagpo sa labas ng Candon ay pagsasadula sa mga posibleng nasaksihan, nadama, at naisip ni Isabelo Abaya bilang kalahok sa pakikibaka laban sa mananakop hanggang pagsasalong ng sandata makaraan ang Kasunduan sa Biyak na Bato. Mababanggit din sa epiko ang maikling ng lagom ng himagsikan sa gaya ng Bulakan, Maynila, at Cavite, at kung paano napasok sa eksena si Isabelo Abaya at ang Sigaw sa Candon.

Bagaman ang pamagat ng epiko ay “Candon,” hindi naman talaga Candon ang pangunahing tuon ng epiko bagkus si Isabelo Abaya. Animo’y talambuhay ni Belong, ang palayaw ni Abaya, ang isinapelikula, at babanggitin sa salaysay ang ugat niya mula sa katutubo’t maalamat na bayaning Abay-a hanggang sa angkang maykaya sa Candon. Gayunman, hindi naman nalinang nang husto kung paano yumaman ang angkan ng Abaya sa Candon, at kung bakit napabilang agad ito sa uring ilustrado-prinsipal. Ipakikita rin ang pagkamulat ni Belong sa pang-aapi ng mga Espanyol, na pangungunahan ni Fray Rafael Redondo, ng mag-amang Nilo at Alvaro de Gracia, kasama ang mga boluntaryong kawal at guwardiya sibil. Mamumundok si Isabelo makaraang ibilanggo ang kaniyang mga kaanak dahil sa pekeng paratang ni Fray Redondo; magpapakadalubhasa sa paghawak ng armas at sa sining ng pakikihamok, gaya ni Rambo, doon sa liblib na pook; at mangangalap ng mga tauhan sa hanay ng mga pangkat etniko ng Ilokos upang bumuo ng hukbong panlaban sa mananakop. Magbabalik siya sa bayan ng Candon na parang koboy na sakay ng puting kabayo, maghihiganti kina Fray Redondo at Alvaro de Gracia na gumahasa at pumatay sa kasintahang si Imnas. Makikipag-alyansa siya kay Bonifacio, at magwawakas ang nobela sa pagputok ng himagsikan at pagtataguyod ng bagong gobyerno.

Estetika ng Epiko
Ang totoo’y hindi masinop sa tugma at sukat si Duque bilang makata. Sablay ang tugmaan ng awtor lalo sa paggamit ng pandulong tugmang nagwawakas sa patinig, at kahit ang may impit na malumi at maragsa ay itinutugma niya sa pulos malumay o mabilis na bigkas. Maaaring may kinalaman dito na ang bigkas ng mga salita sa Ilokano ay walang malumi o maragsa; gayunman, hindi ito dapat maging dahilan yamang ang ginamit ni Duque ay hindi wikang Iluko bagkus Filipino. Maihahalimbawa ang mga saknong 6-7, Kanto X:

6
Bilang unang hakbang, kinausap ni Don Nilo
Si Don Guillermo Alviar, ang capitan del pueblo.
Isinnunod din dito
Si Abel Aparici, tenyenteng maginoo
Ng mga guwardia civil, at nayag naman ito.
Tatlo silang bumuo
Sa pangkat bilang sugo
Sa pamilya Abaya at makipagkasundo.

7
Kaya nang hapong iyon, sa maluwag na sala
Ng malaking casa ni Don Proceso Abaya,
Umagong nang sagana
Ang mamahaling vino, galing pa sa Espanya.
Noroon sina Don Proceso’t Donya Severa
At gayundi’y kasama
Si Fernando Abaya,
Ang anak ng pari, ngunit si Belong ay wala!

Mapapansin sa saknong 6 na ang may impit na mga salitang “bumuô,” “sugò,” at “makipagkasundò” ay itinugma sa walang impit na “Nilo,” “pueblo,” “dito,” “maginoo,” at “ito.” Sa saknong 7, mauulit ang mali at itutugma ang maragsang “walâ” at maluming “saganà” sa malulumay na “sala,” “Abaya,” “Espanya,” “Severa,” at “kasama.” Hindi gumawa ng ganito si Francisco Balagtas, at kahit ang mga balagtasistang sumunod sa kaniya sa kaniyang bakas.

Bukod sa maraming sablay sa tugmaan, maipupuwing din sa akda ni Duque ang kawalan ng disiplina sa hati (caesura), yamang ang kaniyang mga taludtod ay naglalaro sa lalabing-apating taludtod na napakaluwag, at maaaring hatiin sa 7/7. Sumasablay din siya sa sukat ng mga taludtod, at maihahalimbawa ang mga saknong 20 at 22, Kanto 2, Ikalawang Bahagi. Bagaman mga panlabas na aspekto lamang ito ng tula, ang paglitaw ng nasabing pagkakamali sa sukat at tugma ay makapagpapagaralgal kapag binasa nang malakas ang kaniyang tula, at makapagpapahina sa panloob na aspektong tumutukoy sa nilalaman ng epiko.

Ang totoo’y mahilig maglustay ng salita si Duque sa kaniyang epiko. Maihahalimbawa ang seksiyong “Mutya ng Bagani Ubbog” (Kanto 4, Ikalawang Bahagi), na tumalakay sa katauhan ni Imnas. Paulit-ulit ngunit hindi umaandar ang papuri sa kagandahan ni Imnas, at kahit ako ang kasintahan niya ay mabubuwisit ako sa gayong pasukdol na paglalarawan:

4
Sa Bagani Ubbog, mayroon ngang isang hiyas
Na ang kumandili ay lipaking mga palad
Sa hardin, siya’y rosas
Tampok na mutya’t bighaning wala pang katumbas
Ipinaglihi sa kariktan ng maiilap
Na bulaklak sa gubat
Aliw siyang matimyas
Na dinidilig ng mga hamog ng pagliyag.

5
Sumipot siyang sagpaga sa sakbibi ng gabi
Marahil, upang maitago sa kuko ng imbi
Mabulas siyang binhi
Ng lahi ni Ilokano sna sakdal lunggati
Kutis ay ipinagmamalaking kayumanggi
Patubo ng pagkasi
Isang batubalani
Na ang angking gayuma ay walang maiwawangki.

6
Sa isang maralitang kubong pugad ng tuwa
Isinilang si Imnans, lamina ng pagsinta
Anak man ng dalita
Na sa kanayuna’y lagi nang sumasalanta
Dumating siyang aliw na ang kakambal ay tala
Sa umaga, diwata
Ng bukid at tumana
Sa sakbibi ng nayong kadluan ng ligaya.

Sa ganitong paglalarawan, si Imnas ay waring isinilang na ngunit magbabalik uli sa sinapupunan upang iluwal muli sa iba’t ibang pagkakataon. Hindi lamang dito nagtatapos ang gayong paglalarawan, at sa mga susunod na saknong ay mababanggit ang kaniyang pagdadalaga na iuugnay pa rin sa talulot at sa de-kahong pananaw sa dalagang tagabukid.

Mabuway sa kabuuan ang balangkas ng epiko. Mapaiikli ang epiko sa sangkatlong bahagi nito, at ang ibang salaysay hinggil sa digmaan ay walang nadagdag na kakaiba, na magpapalutang sa malikhaing guniguni na pupuno sa mga puwang sa kasaysayan. Ang transisyon ng mga tagpo, halimbawa sa Kanto I hanggang Kanto 2, ay hindi madulas na naipakita ang pangkalahatang paglalarawan ng Ilokano na tumungo sa tiyak na paglalarawan kay Belong. Sumasablay din si Duque sa paggamit ng paghahambing at pagtatambis sa mga katangian ng tao sa katangian ng insekto, hayop, ibon, halaman, at iba pang bagay, at pangunahin na rito ang paggamit ng hulagway ng alakdan bilang manghihimagsik. Mapupuwing din ang paraan ng pagsasalaysay, na kung minsan ay pabarok at kung minsan ay melodramatikong humahangga sa kakornihan. Ang deksripsiyon halimbawa kay Belong na may kabayong puting tinawag na “Bannawag” (i.e., Liwayway) ay tila hiniram na tagpo sa pelikulang Zorro na kulang na lamang ay magsisirko si Belong at magsuot ng maskara’t kapa ng kabalyero. Biglaan din ang pagsulpot nina Belong at Salacnib tuwing may pagtatangkang lapastanganin ang mga babae, na nakayayamot dahil kumita na ang gayong paraan sa mga pelikula.

Ang pinakamabigat na maipupuna sa epikong Candon ay nabigong linangin kung ano ang gumagabay na ideolohiya kina Isabelo, Salacnib at ng magkapatid na Guirnalda sa kanilang ipinundar na kilusang umanib sa Katipunan. Dito puwedeng maglaro si Duque ngunit nakaligtaan niya habang abala sa pagsasalaysay sa mga sekundaryong tagpo ukol sa pag-iibigan ng magkasintahan o pag-aalala ng magulang sa kinabukasan ng anak. Malabo ang rekonstruksiyon ng ideolohiya at lunggati sa salaysay ni Duque, at mahihinuhang kaya lamang naghimagsik sina Isabelo, Salacnib, at magkapatid na Guirnalda ay dahil inagrabyado ang kani-kaniyang pamilya (at ang kani-kaniyang ekonomikong poder) nina Fray Redondo at mag-amang De Gracia, bukod sa nilaspatangan sina Saniata at Imnas na kasintahan nina Salacnib at Isabelo. Sa ganitong pangyayari, maiisip na ang pag-aaklas ni Isabelo ay higit na pansarili kaysa pambansang pagdulog. Ang papel ng mga pangkat etniko ng Ilokos ay pawang palamuti lamang, at hindi naipakita ang aktibo nilang ambag sa diwain at pangarap na kabansaan. Pasibo ang mga pangkat etniko, at napakadali nilang nahimok ni Belong kahit sabihin pang si Belong ay may dugo umanong katutubo. Mababaw din ang pagkamulat ni Isabelo hinggil sa  kaalipnan at kalayaan at kabansaan, at reaksiyonaryo ang kaniyang tugon sa kolonisasyon, at maraming maipipintas dito ang mga kritiko. Kahit ang konsepto niya ng “Katagalugan” ay limitado at panrehiyon, na taliwas sa konsepto nina Bonifacio at Jacinto na tumutukoy sa “Katagalugan” bilang buong bansa (basahin halimbawa, ang saknong 4, Kanto 5, Ikalawang Bahagi).  Maingat din sina Bonifacio at Jacinto sa paggamit ng salita, at hindi nila gagamitin ang taguring “Filipino” o “Republika Filipina” at pipiliin ang “Tagalog” at “Haring Bayang Katagalugan” na magagamit ng lahat ng taal na mamamayan sa kapuluan. Mahalagang linawin din ni Duque ang konsepto ng kabayanihan sa epiko. Sa Katipunan nina Bonifacio at Jacinto, ang “bayani” ay tumutukoy sa buong bayan, ngunit pagsapit sa epiko ay matatampok ang kabayanihan sa ilang personalidad, at pangunahin na si Belong at ang kaniyang angkan.

Ngunit babawi sa bandang dulo ang epiko. Ang usapan nina Lakay Quired at Salacnib, o nina Apong Simon at mag-anak na Arquero ay kahanga-hanga ang pukol ng mga pahiwatig. Ang paggamit ng mga katutubong tayutay, dalumat, at hulagway kahit sa usapan ng iba’t ibang tauhan ay isang bukal ng yamang muling binuhay ni Duque. Pinayaman din ni Duque ang talasalitaan ng Filipino sa paglalahok ng mga salitang Ilokano na ikakabit hindi lamang sa Tagalog bagkus maging sa ibang wikang lalawiganin. Ang gayong salita, pahiwatig, at dalumat, na batid ng mga tauhang Ilokano, at siyang nalilingid sa mga Espanyol, ang magtatangi sa pambihirang komunikasyon ng mga Ilokanong hawig sa uri ng komunikasyon ng Tagalog , Bikol, Bisaya, at iba pang lalawiganing wika.

Mapalulusot pa rin ang epikong Candon ni Duque kahit maraming kahinaan, ngunit maimumungkahing isalin sa prosa, gaya ng sa nobela. Sa gayon, hindi siya masisiki sa paglalarawan ng kung ano-anong bagay, at mapawawalan niya nang husto ang mga makapigil-hiningang tagpo. Ang maganda kay Duque ay tinangka niyang itanghal ang buong Ilokos sa pananaw ng Ilokano, at lumampas na siya sa hanggahan ng Ilokandiya. Nilampasan na ni Duque nang milya-milya ang mga makatang Ilokano, at waring ayaw magpakahon sa napakatradisyonal na pagkatha at paggamit ng purong Ilokanong salita lamang. Ang akda niya ay nagpapanukala ng muling pagtuklas sa iba pang bayani ng himagsikang hindi binabanggit sa mga aklat ng kasaysayan. Nagbibigay din siya ng halimbawa kung paano gagamitin ang kasaysayan upang lumikha ng kathang isip na pook, tauhan, at panahon na pawang may bukod na realidad na makapagsasarili palayo sa itinala’t kanonigong kasaysayan, at siyang maipagmamalaki, hindi lamang ng mga Ilokano, bagkus ng lahat ng Filipino.