Balagtasan para sa Madla

Mababago ang topograpiya ng pag-aaral sa balagtasan nang ilathala ng Ateneo de Manila University Press ang Balagtasan: Kasaysayan at Antolohiya (1999) ni Galileo S. Zafra. Pambihira ang aklat ni Zafra dahil sa angkin nitong mapaghawang saliksik, sariwang pagbasa ng datos, at matalim na pag-urirat sa estetika at ugat ng balagtasan. Bagaman ang mga halimbawang balagtasan sa naturang aklat ay binawasan ng pabliser dahil sa pagsasaalang-alang sa badyet, hindi nagkulang ang aklat sa dapat nitong lamanin. Ang aklat ni Zafra ay inirerekomenda kong ihalili sa mga pag-aaral ng balagtasan, imbes na pagtiyagaan ang mga halimbawang tekstong inilalahok sa mga teksbuk sa matataas na paaralan sa kasalukuyan.

Jose Corazon de Jesus: Hari ng Balagtasan

Bumunsod ang balagtasan mula sa popular noong “duplo,” ayon kay Teodoro E. Gener, at ginamit ang elemento ng pagtatagisan ng dunong at bait sa pamamagitan ng mabubulaklak na pananalita at matatalim na pananalinghaga.  Ang “duplo” ay isang uri ng larong patula tuwing may lamay na laan para aliwin ang mga naulila’t bisita, at karaniwang ginaganap sa loob ng bakuran o kamalig. Ang balagtasan, na ikinabit sa pangalan ni Francisco (Balagtas) Baltazar, ay masasabing isang uri ng pagpaparangal at paggunita sa dakilang makata ng Katagalugan at pagpapahalaga sa pampanulaang pamanang iniwan niya sa sambayanan.

Kung ang duplo ay gumagamit ng mga tauhang gaya ng “Hari” (patnugot ng duplo),  “Manduduplo” (na tinatawag ding “duplero” o “duplera”), “Belyako” (lalaking makikipagduplo), “Belyaka” (babaing makikipagduplo), “Piskal” (tagausig), “embahador” (tao na nananawagan sa dakong labas at ibig lumahok sa laro), ang Balagtasan ay kumasangkapan ng mga salitang gaya ng “Lakan Diwa”, “Lakan Ilaw,” at “Gat Payo” o “Gat-Usig” na pawang pinakalupon ng Katarungan; dalawang makatang magtatagisan; at isang “Paraluman” (ang babaing ipinagsasakdal o ipinagtatanggol ng makata).

Hindi umano sumangguni sa anumang aklat ang Kapulungang Balagtas—na pangkat ng mga makatang Tagalog na unang pinamunuan ni Rosa Sevilla—nang gamitin nito ang salitang “Balagtasan.” Ngunit nakalahok na sa diksiyonaryo ni Don Pedro Serrano Laktaw ang salitang “Balagtasan,” “Balagtasin,” at “Balagtas” noon pa mang 1914, may sampung taon ang tanda bago itanghal ang kauna-unahang balagtasan sa Instituto de Mujeres sa Tayuman, Tundo, Maynila. Ang naturang mga lahok sa diksiyonaryo ay sinipi ni Gener nang buo. Ang “Balagtas” ay dagdag na apelyido (sobrenombre) ni Francisco Baltazar na awtor ng Florante at Laura. Ang “Balagtasin” ay ang pananalinghaga o pahayag na enigmatiko at may kubling pakahulugan. At ang “Balagtasan” ay tumutukoy sa pagkamalinaw, bukod sa singkahulugan ng “agtas,” “bagtas” “balatas,” “tapat,” at “tula.”

Walang sinulat na balagtasan si Balagtas. Kay Patricio A. Dionisio ikinabit ang karangalang sumulat ng kauna-unahang balagtasan sa Filipinas, nang ilathala ng Bagong Lipang Kalabaw noong 5 Abril 1924 ang kaniyang piyesang “Ibig-Sumali-Kung-Maaari.” Inilahok din ang panawagan sa mga makata na lumahok sa balagtasan, at kabilang dito ang pares na sina Rafael Olay at Tomas L. de Jesus; sina Amado V. Hernandez at Guillermo A. Holandez; at sina Jose Corazon de Jesus at Florentino T. Collantes. Pinakatanyag ang kina De Jesus at Collantes dahil kinakatawan nila ang dalawang samahan ng mga manunulat, ang “Ilaw at Panitik” at ang “Bulalakaw.”  Ang dalawang makatang ito ang kababaliwan ng madla, at hahabulin ng mga dalaga, dahil sa angking kisig, talino, at tinig bilang mambabalagtas.

Magkaibigang matalik sina De Jesus at Collantes, ngunit sa oras na umakyat sila ng entablado upang magbalagtasan ay animo’y mortal na magkaaway. Inilarawan ni Hernandez ang nasabing magkatunggali na tila “dalawang mandirigmang mabalasik at walang habag, na nagbabaka nang totohanan at walang pasintabi. Hindi ang gantimpalang salapi ni ang ngiti ng isang paraluman ang sa kanila’y mahalaga, kundi ang tunog ng palakpak ng kalahatan, ang sama-samang paghanga’t paggiliw ng madlang nanonood, ang matamis na tagumpay na gawad ng bayang tagahatol.” Anuman ang maging hatol sa balagtasan, dagdag ni Hernandez, ang dalawang makisig na makata’y walang imik na bababa sa entablado’t sasakay ng awtomobil nang hindi nag-uusap. Tahimik na tahimik ang paglalakbay. At magwawakas lamang ang gayong pananahimik kapag nagsalo na sa agahan ang mga makata sa Plaza Lunch o El Refugio, o saanmang sikat na restoran sa Escolta.

Magiging maalamat ang pagtatalo nina De Jesus at Collantes, dahil hindi lamang sila magtatagis sa ibabaw ng entablado hinggil sa isang “bulaklak” (babae) o “bituin” (reyna ng pista), bagkus papaksain kahit ang maiinit na usapin sa lipunan, mulang kultura at politika hanggang ekonomiya at kasaysayan. Ang balagtasan ay hindi lamang tagisan ng argumento, bagkus kasangkapan din para aliwin ang madla, at ipagparangal ang wikang umuugat sa ambag ng Tagalog. Hindi lamang sa Tagalog itatanghal ang balagtasan bagkus tatagos kahit sa Iluko (Bukanegan), Kapampangan (Crissotan), Sebwano, Ilonggo, Espanyol, Ingles, at iba pang wika. Pinakasukdulan ang ganapin ang mariringal na balagtasan sa gaya ng Olympic Stadium, Opera House, at Teatro Zorilla na pawang maluluwang na lunsaran ng pagtatanghal at pinupuno ng libo-libong tao mula sa iba’t ibang saray ng lipunan. Hindi maglalaon ay magiging inspirasyon din ang balagtasan para itanghal sa teatro, radyo, telebisyon, at isaplaka sa ilang pagkakataon.

Naging tanyag ang balagtasan dahil sa mga sumusunod na elemento: una, ang pang-aliw sa madla; ikalawa, ang pagpapamalas ng talas ng pangangatwiran; ikatlo, ang pagtatampok ng mga pambihirang kaalaman sa madla;  ikaapat, ang kadalubhasaan sa sining ng tula at pabigkas na pagtula; ikalima, ang pagiging patas sa pagpapasiya kung sino ang magwawagi, alinsunod sa itinakdang patakaran ng tagisan; at ikaanim, ang pagsangkot sa madla bilang kabahagi ng gayong masining na pagtatalo. Sumikat sina De Jesus at Collantes, halimbawa na, dahil bukod sa pagiging guwapo at makisig ay batid nila ang sining ng pagtula. Hindi humaharap sa madla ang dalawa nang walang puspusang paghahanda, at itinuturing ang bawat laban na tila iyon na ang pangwakas nilang paghaharap. Ang gayong mataas na paggalang sa taumbayan ay mahirap nang mapantayan sa ngayon, kahit ng mga politikong nagtatalo-talo sa batasan.

Hindi lahat ng balagtasan ay seryoso ang paksa. Hindi rin lahat ng balagtasan ay sinulat ng dalawa o higit pang tao. Ang mga sikat na mambabalagtas noon, gaya nina De Jesus at Collantes, ay siyang sumusulat ng isang mahabang balagtasan. Sa kasalukuyan, tanging sina Teo T. Antonio, Michael Coroza, Vim Nadera, Raul Funilas, at kung minsan ay si Rio Alma na lamang ang paminsan-minsang nagpapaunlak ng balagtasan. Nagtungo ang pangkat, maliban si Funilas, minsan sa Honolulu, Hawai’i , at doon ipinamalas sa mga manonood kung bakit kahali-halina ang balagtasan.

Sanggunian
1. Collante, Gloria T. “Ang Pagkaunlad ng Balagtasan”. Makinilyado, walang tiyak na petsa, at hango sa koleksiyon ni Florentino T. Collantes na nasa Unibersidad ng Pilipinas, Diliman.
2. Gener, Teodoro E. Duplo’t Balagtasan. Manila: Institute of National Language, 1949.
3. Hernandez, Amado V. “Batute at Collantes: Dalawang Hari”. Mayo 25, 1958. Makinilyado na may lagda ni Hernandez.
4. Zafra, Galileo S. Balagtasan: Kasaysayan at Antolohiya. Quezon City: Ateneo de Manila University Press, 1999.